Wielopoziomowe badania dyskursu użytkowników języka polskiego z diagnozą afazji mieszanej (R. Dębski – kierownik, P. Wójcik-Topór)

Streszczenie

Afazja, czyli zaburzenie mowy i języka spowodowane uszkodzeniem mózgu, jest ważnym problemem w naszym społeczeństwie ze względu na jej negatywny wpływ na jakość życia. Dotychczasowe badania oparte na wiedzy językowej miały na celu wyjaśnienie zaburzeń językowych w afazji, opierając się na teorii lingwistycznej i wynikach badań. W ostatnim czasie obserwujemy wzrost analiz lingwistycznych dyskursu, czyli jednostek tekstu większych niż jedno zdanie, służących do realizacji określonych celów komunikacyjnych, takich jak opowiadanie historii, wyrażanie opinii czy opisanie procedury. Zgodnie z założeniami Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF) badania do tej pory koncentrowały się na opisach dyskursu afatycznego, terapii dyskursu oraz miarach/metodach analizy dyskursu. Niniejszy projekt wniesie nowy zestaw wyników do bieżącej debaty na temat wpływu upośledzenia w używaniu słownictwa i gramatyki (poziom mikro-językowy) na przekazywanie znaczeń (poziom makro-językowy). Projekt skupi się na afazji mieszanej, najczęstszym typie afazji rozpoznawanym w warunkach klinicznych, ale rzadko badanym w tym kontekście i będzie czerpał dane z języka polskiego. Kwestie spójności i koherencji, czyli tego, jak dobrze zdania są sklejane oraz jak łączą się z głównym tematem, w tekstach polskich afatyków, nie zostały wystarczająco uwzględnione.

Projekt ma zatem na celu zbadanie dyskursu osób mówiących po polsku z afazją mieszaną, aby: 1) opisać i zmierzyć językowe narzędzia i wzorce spójności; 2) opracować polską adaptację stosowanej w świecie skali pomiaru spójności lokalnej i globalnej; 3) zbadać związki między mikro- i makro-językowymi aspektami dyskursu; 4) zbadać wpływ afazji mieszanej na spójność i koherencję dyskursu oraz 5) zbadać związek między typem dyskursu a spójnością i koherencją językową.

Uczestnikami badania będzie 20 pacjentów z rozpoznaniem afazji mieszanej z komponentą ruchową, 20 pacjentów z afazją mieszaną z komponentą czuciową oraz 20 pacjentów zdrowych mózgowo dla porównania. Pacjenci z afazją zostaną dopasowani jeden do jednego pod względem wieku, płci i poziomu wykształcenia z osobami zdrowymi mózgowo, aby umożliwić porównania. Do gromadzenia nagrań różnych typów dyskursu zostanie użyty międzynarodowy protokół gromadzenia danych. Nagrania dźwiękowe zostaną poddane transkrypcji ortograficznej i przeanalizowane przy użyciu kilku metod opisowych i statystycznych w celu zbadania i zmierzenia zależności między wynikami różnych analiz.

Proponowany projekt jest nowatorski i na czasie. Po pierwsze, dostarczy bardzo potrzebnych dowodów w celu zweryfikowania obecnych hipotez dotyczących związku między mikro- i makro-językowymi aspektami dyskursu afatycznego. Po drugie, w badaniu wezmą udział uczestnicy, u których zdiagnozowano afazję mieszaną, typ afazji rzadko badany w kontekście badań dyskursu. Po trzecie, dostarczy nowych dowodów na nieobecne dotąd w literaturze aspekty spójności polskiego dyskursu afatycznego. Te innowacje pozwolą na poszerzenie wiedzy językowej i wniosą istotny wkład w dyscyplinę stosowaną, jaką jest afazjologia. Ponadto popularne skale pomiaru spójności zostaną przetłumaczone na język polski, zaadaptowane i zweryfikowane, wyposażając polskich afazjologów i logopedów w nowe narzędzie badawcze/kliniczne. Dane źródłowe zostaną udostępnione na arenie międzynarodowej za pośrednictwem bazy danych AphasiaBank (https://aphasia.talkbank.org).

Przeżycia towarzyszące afazji. Badania fenomenologiczne polskich pacjentów po udarze przy użyciu programu NVivo do jakościowej analizy danych (P. Wójcik-Topór – kierownik, R. Dębski – opiekun naukowy, P. Horbatowski, M. Knapek)

Streszczenie

Uraz lewej półkuli mózgu zwykle skutkuje deficytami językowymi, mającymi wpływ na sprawność komunikacyjną, a w rezultacie na psychologiczny i społeczny dobrostan człowieka. Dotychczasowe światowe i polskie badania afazji głównie skupiały się na językoznawczym opisie deficytów komunikacyjnych wynikających z afazji (Hillis 2015; Panasiuk 2015). Znacznie mniej jest badań procesu rekonwalescencji i przeżyć towarzyszących osobom z diagnozą afazji, a w szczególności takich, które by się skupiały na pozytywnych przypadkach osób, które „pokonały” deficyty spowodowane chorobą. Istnieje potrzeba badań wydobywających przeżycia pozytywne u osób z afazją, wokół których logopedzi mogą budować cele terapeutyczne (Brown i in. 2010), a także badań polskich, które uwzględniałyby wpływ kultury etnicznej na odczucia i przeżycia afatyków (Armstrong i in. 2012; Damico 2009).

W niniejszych badaniach pilotażowych stawia się następujące ogólne pytanie badawcze: „Jakie uczucia i emocje towarzyszą osobom polskiego pochodzenia zdiagnozowanym z afazją?” Badania przeprowadzone zostaną z zastosowaniem metodologii wywiadu fenomenologicznego, często stosowanej do opisu doświadczeń i przeżyć (Ablewicz 1994). W badaniach uczestniczyć będzie celowo dobrana próba pięciu jednojęzycznych osób polskiego pochodzenia z diagnozą afazji. Dane jakościowe przeanalizowane zostaną z zastosowaniem pakietu NVivo. Rezultaty badań wpiszą się w światowy nurt badań wynikających z Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania (WHO, 2001), która podkreśla wagę psychospołecznych aspektów choroby (Pąchalska 1999). Rezultaty pozwolą lepiej zrozumieć przeżywanie afazji i posłużą do opracowania wrażliwych kulturowo instrumentów i procesów terapeutycznych, które znajdą zastosowanie w Polsce oraz w krajach, gdzie zamieszkują polskie diaspory, np. w Wielkiej Brytanii czy USA.

Rozwój sprawności czytania po polsku i angielsku u dzieci dwujęzycznych z diagnozą dysleksji. Badanie pilotażowe (R. Młyński – kierownik, R. Dębski – opiekun naukowy)

Wciąż nierozstrzygniętym problemem badawczym jest weryfikacja hipotezy centralnego przetwarzania językowego u dzieci dwujęzycznych z diagnozą dysleksji, posługujących się różnymi parami językowymi (np. Gupta i Jamal, 2006; Obler 1989). Prowadzone badania stanowią próbę włączenia do tego światowego nurtu dwujęzyczności polsko-angielskiej, reprezentującej parę języków odpowiednio o transparentnej i nietransparentnej ortografii. W niniejszych badaniach stawia się następujące pytania badawcze: 1) Jakie błędy w czytaniu obserwuje się u dzieci dwujęzycznych z diagnozą dysleksji, kiedy czytają po polsku? 2) Jakie błędy w czytaniu obserwuje się u tych samych dzieci, kiedy czytają po angielsku? 3) Jakie istnieją relacje jakościowe oraz ilościowe pomiędzy zidentyfikowanymi błędami u dzieci w czytaniu po polsku i po angielsku? Uczestnikami w badaniach będzie 10 dzieci w wieku szkolnym z diagnozą dysleksji, mieszkających w Chicago w USA i reprezentujących dwujęzyczność polsko-angielską. Zebrane w procesie odczytywania wyselekcjonowanych słów w języku polskim i angielskim dane poddane zostaną analizie jakościowej i ilościowej z wykorzystaniem klasyfikacji Gupty i Jamal (2006) oraz Savage i Hill (2001). Uzyskane rezultaty będą stanowić wkład do światowej debaty dotyczącej źródeł dysleksji oraz relacji pomiędzy dysleksją a dwujęzycznością.

Zespół zajmuje się badaniem kierunków i efektów polityki kulturalnej Polski po 1989 roku na przykładzie recepcji i interpretacji teatru polskiego prezentowanego za granicą w ramach działań z zakresu polityki kulturalnej obejmującej: specjalne inicjatywy prezentacyjne i produkcyjne, obecność na liczących się festiwalach międzynarodowych, działalność polskich artystów za granicą (zwłaszcza gościnne reżyserie w teatrach zagranicznych, warsztaty międzynarodowe), obecność polskiego teatru w badaniach naukowych.
    Tak zarysowany, rozległy obszar badawczy wymaga wieloletniego projektu o zasięgu międzynarodowym, z konieczności podzielonego na etapy. W pierwszym z nich badania zespołu skupiać się będą na obszarze Azji. W ciągu ostatnich trzech dekad, z wielu powodów, wiodące kraje kontynentu: Chiny, Japonia, Korea i (choć w nieco mniejszym stopniu) Indie, stały się terenem intensywnych działań propagujących kulturę polską a zarazem czymś w rodzaju poligonu doświadczalnego w spotkaniu z odbiorcami o nieeuroamerykańskim zapleczu kulturowym (choć oczywiście przynależącymi do globalnego rynku kultury). Badania dotyczące tego obszaru wydają się szczególnie interesujące i obiecujące, dlatego od niego właśnie rozpocznie się realizacja zarysowywanego tu projektu długofalowego.
    Pierwszy etap obejmujący lata 2021–2022 wypełni stworzenie sieci współpracowników – badaczek i badaczy z krajów Azji zainteresowanych kulturą polską, którzy zostaną zaproszeni do podjęcia badań nad recepcją kultury polskiej w Azji i prezentacji ich wyników w ramach międzynarodowej konferencji (zapewne w formule on-line). Po realizacji tego etapu zostaną podjęte starania o powołanie międzynarodowego zespołu badawczego oraz zdobycie grantu na kontynuowanie badań. Inicjatorem tych prac i osobą nimi kierującą jest prof. Piotr Horbatowski.

Polski teatr awangardowy XX wieku w sposób wyjątkowy łączył rodzime tradycje (przede wszystkim, choć nie tylko – romantyczne) z eksperymentami i radykalnymi niekiedy innowacjami. Jego dokonania sięgające od Witolda Wandurskiego, Andrzeja Pronaszki i Szymona Syrkusa przez krakowski teatr Cricot po Jerzego Grotowskiego i Tadeusza Kantora pozostawały w stałej relacji z poszukiwaniami najnowszych kierunków w sztuce ich czasów, jednocześnie twórczo przepracowując polskie tradycje teatralne. Wykorzystanie szopki i teatru ludowego przez Wandurskiego, romantyczne inscenizacje Pronaszki, współpraca Syrkusa z teatrem Ireny Solskiej, inscenizacja Wyzwolenia na scenie Cricot, wprowadzenie polskiego romantyzmu na sceny światowe przez Grotowskiego i Kantora to oczywiste przykłady tego zjawiska. Co ważne, nie stanowi ono przejawu jakiegoś rodzaju polityki kulturalnej, ale wyrasta z praktyki umieszczania kultury rodzimej w sieci poszukiwań transkulturowych. Jest to zatem inny model funkcjonowania kultury polskiej na świecie i jako taki stanowi on szczególny przedmiot zainteresowania Pracowni.

Zainteresowanie to przejawia się praktycznie w dwóch równolegle rozwijanych projektach dotyczących:

1. polskiej awangardy teatralnej w kontekście awangardy Europy Środkowo-Wschodniej;
2. poszukiwań Jerzego Grotowskiego i ich kontynuacji.

Projekt pierwszy stanowi z jednej strony kontynuację badań prof. Piotra Horbatowskiego nad polskimi zespołami eksperymentalnymi działającymi w Rosji i na Ukrainie w pierwszych dekadach XX wieku (m.in. teatr Witolda Wandurskiego), z drugiej wiąże się z projektem badawczym Odzyskana awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna prowadzonym od roku 2018 przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie a finansowanym ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (numer projektu 11H 17 0144 85), którego współrealizatorem jest Dariusz Kosiński. W jego ramach badacz przygotował i współredagował nową antologię polskiej awangardy teatralnej (przewidywany termin publikacji: 5 października 2021) oraz redaguje anglojęzyczny leksykon awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej (planowana publikacja 2023, wydawca: Performance Research Books, Wielka Brytania). Przewidywany termin zakończenia projektu to wiosna 2023, jednak związane z jego tematyką prace będą kontynuowane. Ich pierwszym efektem ma być publikacja zbioru tekstów teatralnych Witolda Wandurskiego (red. Piotr Horbatowski i Dariusz Kosiński), a kolejnymi – badania nad związkami polskiej awangardy z awangardą rosyjską, ukraińską i gruzińską (być może w ramach grantu międzynarodowego).

Projekt drugi stanowi kontynuację wieloletnich już prac Dariusza Kosińskiego nad życiem i twórczością Jerzego Grotowskiego. Jednym z jej efektów jest książka The Forgotten Theatre of Jerzy Grotowski, która ukaże się wiosną 2022 w kierowanym przez prof. Richarda Schechnera wydawnictwie Seagull (Nowy Jork-Kalkuta). Etap kolejny związany jest z rozpoczętą od lat 70. ubiegłego stulecia międzynarodową fazą poszukiwań Grotowskiego, które doprowadziły do powstania w roku 1985 istniejącego do dziś Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards w Pontederze we Włoszech. Jest to wyjątkowy przypadek, gdy prace polskiego artysty stają się po jego śmierci żywym nurtem poszukiwań teatralnych prowadzonych przez działającą na całym świecie wielokulturową grupę twórczą. Jej liderzy, Thomas Richards i Mario Biagini świadomie i na własne sposoby rozwijają zapoczątkowane przez Grotowskiego poszukiwania transkulturowe, które w zmienionym kontekście współczesności stają się wyjątkowo ważną formą reakcji na zachodzące zmiany społeczne i kulturowe. Badania nad ideami i praktykami Grotowskiego kontynuowanymi w twórczy sposób przez Biaginiego i Richardsa stanowić mogą istotny wkład w międzynarodowe działania na rzecz dialogu międzykulturowego.

Niezależnie od kontynuacji indywidualnych badań nad twórczością Grotowskiego, ważym punktem tego nurtu działalności Pracowni będzie inicjatywa związana z powołaniem międzynarodowej grupy badawczej złożonej z młodych i początkujących badaczy (young and emerging scholars, Y.E.S.), która została opracowana we współpracy z dr Aaronem Ellisem ze Stanów Zjednoczonych. Pierwsze spotkanie zainteresowanych osób odbyło się w formule on-line we wrześniu 2021. W zależności od odzewu podejmowane będą kolejne inicjatywy, przy czym zasadniczym celem jest stworzenie międzynarodowych zespołów badawczych, które będą aplikować o międzynarodowe granty.

Równolegle rozwijane są działania związane z nawiązywaniem i umacnianiem współpracy z zagranicznymi badaczami działalności Grotowskiego, polegające w pierwszej kolejności na przygotowaniu i publikowaniu przekładów ważnych a nieznanych w Polsce książek. Wiosną roku 2022 ukaże się tłumaczenie rozprawy prof. Dominiki Laster (University of New Mexico) Grotowski’s Bridge Made of Memory (przekład Katarzyna Woźniak, redakcja naukowa Dariusz Kosiński);w grudniu planowana jest wizyta Autorki w Krakowie i wykład w Instytucie. W roku następnym powstać ma przekład książki prof. Krisa Slaty (University of Florida) Acting After Grotowski (przekład Dariusz Kosiński). We współpracy z tym samym badaczem powstać ma wstępnie przyjęta do publikacji przez wydawnictwo Bloomberg (oddział Methuen Drama) praca Grotowski’s Processes.